Een digitale overheid die werkt: investeer in visie, infrastructuur en samenwerking!
Op dinsdag 12 januari organiseerde het programma Kennis van de Overheid (KVDO) een expertmeeting over de topprioriteiten voor de Nederlandse Digitaliseringsstrategie. Twintig experts uit politiek, openbaar bestuur, wetenschap en de private sector hebben adviezen geformuleerd waarmee de digitalisering van de Nederlandse overheid op een hoger plan moet komen. De adviezen zijn “ongefilterd” aangeboden aan de Staatssecretaris voor Koninkrijksrelaties en Digitalisering, Zsolt Szabó, op het ECP Jaarfestival
Onder leiding van Kees Verhoeven zijn verschillende experts die hebben bijgedragen aan de bundel in gesprek gegaan rond de vraag wat er nodig is om digitalisering niet alleen slimmer, maar vooral mensgerichter en toekomstbestendig te maken.
Niet de ICT, maar de overheid zelf moet veranderen
Arre Zuurmond, voormalig Regeringscommissaris Informatiehuishouding, benadrukt dat de overheid een forse achterstand heeft in digitalisering. Het opknappen van een ouder naar een nieuwere ICT-versie zal geen oplossing bieden. ICT volgt de structuur die er binnen een organisatie is: dit wordt termination of bias genoemd. Een bezoek van Arre aan het UWV, waar 40.000 uitkeringsgerechtigden onjuist behandeld zijn, spreekt boekdelen. Het neoliberalisme en New Public Management zijn een doodlopende weg geworden die échte vooruitgang in de weg staat.
De huidige structuur van de overheid optimaliseert het bestaande en is niet meer in staat vernieuwend te zijn. Het huis van Thorbecke binnen en buiten het Haagse is een knellend keurslijf geworden. Het poldermodel, waarin ieder mee mag praten over “het resultaat”, voorkomt dat de publieke waarden niet gediend worden, maar de bureaucratie. Hij maakt de vergelijking met de renovatie van het Binnenhof: te lang wachten leidt tot een onwerkbare situatie, waarbij budgetten en planningen telkens tekortschieten. Hij stelt ook dat het vernieuwen van ICT-systemen geen structurele oplossing biedt. De overheid moet zelf fundamenteel veranderen. De bestaande structuren optimaliseren enkel het huidige systeem, maar zijn onvoldoende vernieuwend om tot een goed digitale overheid te komen.
De menselijke maat van digitalisering
Marleen Stikker en Mariëlle Stoelinga benadrukken de menselijke kant van ICT. De Burger centraal zetten en waardegedreven werken is een mooi streven, maar lost nog niets op. De overheid heeft zichzelf een trauma bezorgd door haar eigen medewerkers niet genoeg te scholen. Het architectuurcurriculum dat ontwikkeld is op verzoek van de Regeringscommissaris is een eerste aanzet om dit te verbeteren. Het zorgt er ook voor dat de overheid minder speelbal wordt van de markt en perverse prikkels minder kans maken. “Profit” snapt heel goed dat grote budgetten kunnen betekenen dat er grote projecten komen, ook al is dit niet nodig. Marktwerking maakt vaak veel duurder. Kijk naar onderwijs en gezondheidszorg. Vendor lock-ins zorgen voor gijzeling van ICT-bedrijven en Big Tech. Kennis en assertiviteit zijn noodzakelijk.
Kernpunten:
- Digitalisering moet niet alleen de burger centraal stellen, maar de hele samenleving.
- Efficiëntie en optimalisatie zijn geen doelen op zich; de vraag moet zijn: voor wie en waarom ontwikkelen we deze systemen?
- De overheid investeert onvoldoende in digitale scholing van eigen medewerkers.
- Het poldermodel kan leiden tot bureaucratie in plaats van dienstbaarheid aan publieke waarden.
Wat is er nodig om tot een goed digitale overheid te komen?
In de tweede paneldiscussie stond de volgende vraag centraal: ‘Wat is er nodig om tot een goede digitale overheid te komen? Hawre Rahimi (voormalig Tweede Kamerlid Digitalisering) reflecteerde vanuit zijn huidige rol in het onderwijs. Hij maakt zich zorgen over de beperkte IT-voorzieningen in het onderwijs. Mensen zijn zo gewend geraakt aan het gemak met alles wat big tech ze biedt. Scholen hebben ook geen keuze. Alternatieven zouden te duur zijn maar de afhankelijkheid van big tech wordt dan alleen maar groter.
Bob van Graft (Chief Information Officer bij het CBR) heeft de afgelopen jaren veel focus gelegd op het vernieuwen van de ICT van het CBR. Het CBR heeft grote belangstelling voor standaardoplossingen, maar de juridische werkelijkheid blijkt weerbarstig. Bob benadrukt dat het beter is om te denken in ecosystemen dan organisatie voor organisatie de eigen silo’s te optimaliseren. Je moet, tot op zekere hoogte, accepteren dat het ecosysteem van de gezondheidszorg echt iets anders is dan het ecosysteem van het onderwijs.
Nitesh Barosa (hoogleraar GovTech bij de TU Delft) vertelt over de experimenten die hij met zijn studenten in labs doet. Hij geeft aan dat het studenten lukt om in korte tijd nuttige tools te ontwikkelen, zoals AI-tools voor ambtenaren. Het ontwikkelen van IT-oplossingen voor maatschappelijke opgaven kan niet zonder samenwerking van publiek, privaat en civiel. En dat blijft lastig, aldus Nitesh: de mores verschillen.
Kernpunten:
- De huidige ICT-middelen zijn ondermaats.
- Juridische kaders vormen een uitdaging voor verdere digitalisering.
- Denken in ecosystemen – over organisaties heen – is noodzakelijk.
- Open source is een ideaal, maar common ground is de praktische weg.
- Samenwerking tussen publieke en private partijen blijft complex.
Stel de mens centraal
Vervolgens was het woord aan hoogleraar Ciano Aydin (Universiteit Twente) om zijn reflectie op de expertbundel en de discussie te geven. Hij gaf het volgende mee:
- Stel de mens centraal: digitalisering heeft als doel publieke waarden in stand te houden en te versterken. De samenleving moet kunnen rekenen op stabiele en juiste digitale middelen die voor vrijwel iedereen toegankelijk is;
- Zorg voor een solide infrastructuur: dit geldt niet alleen voor de techniek maar ook voor herkenbaarheid in de maatschappij en dat wat er gevraagd of teruggegeven wordt correct is;
- Werk meer en gerichter samen: overheden, samenleving en private sector moeten elkaar vroegtijdig weten te vinden. Hiervoor is daadkrachtig leiderschap noodzakelijk.
- Leiderschap moet gaan zorgen voor richting en gedeelde idealen. Hierdoor wordt samenwerking de norm en niet het oplossen van de eigen problemen.
Aanbevelingen voor een betere digitale overheid
De expertmeeting maakte één ding duidelijk: digitalisering is geen doel op zich, maar een middel om een betere samenleving te bouwen. Om die belofte waar te maken, moeten we vooral verder kijken dan de techniek:
- Versterk de generieke infrastructuren én creëer ecosystemen rond ketens en maatschappelijke opgaven.
- Stel kwartiermakers aan met mandaat om de transformatie van de digitale overheid in deze ecosystemen te versnellen.
- Faciliteer samenwerking tussen publieke en private partijen, want ze hebben elkaar nodig.
Expertbundel ‘Ongefilterde adviezen voor de digitale overheid’
In november 2024 is de expertbundel Ongefilterde adviezen voor de digitale overheid overhandigd aan Zsolt Szabó, staatssecretaris van Digitalisering en Koninkrijksrelaties. Hierin geven twintig experts op het gebied van digitale en publieke dienstverlening hun visie en verbetervoorstellen voor een betere digitale overheid.
De expertbundel is een initiatief van het programma Kennis van de Overheid. Dit programma informeert over hoe de overheid in elkaar zit, functioneert, presteert en hoe prestaties verbeterd kunnen worden.