Breng rust; de bankencrisis

Ik heb daar onwijs veel geleerd in die...
ik denk dat het zes of acht maanden zijn geweest...
over hoe om te gaan met onzekerheid.
Want we hadden geen idee. Sterker nog...
Volgens mij was Lehman Brothers 17 september...
en 16 september was Prinsjesdag.
Toen hadden we de begroting gepresenteerd voor het jaar daarna.
Wouter Bos met het koffertje naar de Tweede Kamer...
met een overschot op de begroting, met florissante economische cijfers.
Maar wel: 'Er is onzekerheid over de financiële markten', dus dat was een beetje...
De dag daarna viel Lehman Brothers. En tot die dag daarvoor dacht iedereen:
Die worden wel overeind gehouden door de Amerikaanse centrale bank of wie dan ook.
Want dat risico in het financiële systeem gaan ze niet lopen.
Dat gebeurde toch met een soort sneeuwbaleffect.
Eerst in de Verenigde Staten, maar later ook echt wel in Europa.
De eersten die er last van hadden, waren ABN Amro en Fortis...
en later gingen ze allemaal, zal ik maar zeggen.
En van het ene op het andere moment kwam je in een hele andere wereld terecht...
waar je niet meer precies de oude beleids- instrumenten kon toepassen die je kende.
Ik weet nog dat we dat eerste weekend...
4 miljard, volgens mij, hebben betaald voor een deel van de ABN Amro.
En twee weken later was het 16 miljard voor de rest, zal ik maar zeggen.
En er kwamen ook hele grote geldstromen beschikbaar.
Ik weet nog dat Wouter Bos toen 200 miljard aan reserves klaar heeft gezet...
voor de bankbalansen.
Drie weken daarvoor had ik dat nog nooit voor mogelijk gehouden.
Het was gewoon echt... Dat is te groot.
Maar hoe is dat een uitdrukking van het omgaan met onzekerheid?
Het feit dat, en dat is later, een aantal crises verder, een paar keer teruggekomen...
Mario Draghi had het over 'the big bazooka', bijvoorbeeld.
Het feit dat je als overheid zegt: Tot hier en niet verder. Nu stappen wij in.
En wij zeggen: Dat risico kopen wij af.
Dat zorgt in zichzelf voor het brengen van rust...
en is eigenlijk het begin van de oplossing.
Tegen de achtergrond dat die politiek best wel ingewikkeld was.
Wat is de moral hazard? Wat is nou het... Ga je nu slecht gedrag belonen?
Goed betaalde bankiers, ga je die redden met belastinggeld? Dus het was ook heel...
Was er toen ook heel politiek de discussie in Nederland over die reddingsoperatie...
of is dat eigenlijk pas daarna geweest? -Daarna, inderdaad.
Dus het is ook even helpers weg in de zin van: je hebt even de politiek ook niet...
...echt over je schouder kijken.
Ik heb die eerste fase, toen ik nog ambtenaar was...
echt wel gezien als zijnde één front.
Ook de Kamer was één front. Er moest geacteerd worden.
Om je heen zag je allemaal landen failliet gaan...
of noodhulp later aan Ierland en Portugal en dat is allemaal in die periode opgebouwd.
Later bij de eurocrisis, wat eigenlijk een soort direct gevolg was van die bankencrisis...
zag je dit veel meer en werd het ook veel politieker.
'Geen cent naar Griekenland' of dat soort elementen.
Dat heb ik in die eerste fase minder gevoeld.
Wat wel heel duidelijk was, toen al, was het moral hazard-probleem, van:
Waarom zou je banken of bankiers redden met hoge salarissen door ze uit te kopen?
Dat was toen ook al een heel principieel politiek debat, weet ik nog.
Wij zagen op SZW...
eind februari van 2020...
een hele grote stijging van het aantal aanvragen voor arbeidstijdverkorting.
En dat was een bestaande regeling.
Die werd handmatig uitgevoerd door het ministerie.
Was dat de WTV?
Was dat die regeling uit de tijd van de financiële crisis?
Ja, volgens mij wel. -Waar individuele ondernemingen...
Ja. Dat waren er uit mijn hoofd 20-30 per jaar.
En dan ging het vaak over branden of overstromingen, dat soort zaken...
waar de overheid dan een deel van de lonen overnam...
in ruil voor arbeidstijdverkorting.
Dat werd handmatig uitgevoerd op het ministerie...
omdat er maar x aantal gevallen per jaar waren.
En in februari kwamen er plotseling duizenden aanvragen...
met name vanuit exporterende bedrijven naar Azië.
Want China lag plat, Wuhan en dat soort dingen.
Dus toen kwamen ook de ambtenaren, van: Als dit zo doorgaat...
dan moeten we óf die regeling sluiten, óf we moeten iets anders verzinnen.
Dit was dus eind februari, begin maart.
En die twee weken daarna werd het steeds heftiger.
Eerst Brabant werd afgesloten.
De horeca moest dicht.
Inderdaad, rond 16-17 maart zaten we in het Catshuis.
Daar hebben we die dag besloten dat om 6 uur 's avonds de horeca dicht moest...
Nou ja, dat weekend.
Maar ondertussen waren we al twee weken bezig...
om na te denken over een alternatief voor die arbeidstijdverkortingsregeling.
Dus rond die tijd ook was gewoon de basishouding:
Als wij als overheid zeggen dat je je onderneming moet sluiten...
moeten wij als overheid ook iets bieden om continuïteit te garanderen.
Wat helemaal een soort symboolding was...
Meestal is het in mei dat de vakantie-uitkering wordt betaald aan werknemers.
We kregen al signalen dat sommige ondernemers dus door hun liquiditeit heen gingen...
en dus geen vakantie-uitkering meer konden gaan betalen.
Ons gevoel was ook: als dat grootschalig gebeurt, krijg je echt onrust in het land.
Ik heb geen geld meer. Wat gaat er gebeuren?
Dus die paar weken is er nagedacht over een alternatief.
En ik weet nog heel goed dat we, het zal 10, 15 maart zijn geweest...
met een clubje op SZW zaten waar UWV bij zat...
en waar ambtenaren van SZW bij zaten en waar ik bij zat.
En we dachten: wat zou een alternatieve manier kunnen zijn?
Want je moest dus van kleinschalige handmatige beslissingen naar megagrootschalige...
en dus per definitie geautomatiseerde beslissingen, zou je kunnen zeggen.
En je moest dekkend zijn. -Ja.
En je wist: er zullen allerlei uitzonderingscategorieën zijn, et cetera.
Dat zijn nogal wat dilemma's tegelijkertijd. -Zeker.
Maar het was wel heel leuk, want heel snel kwamen we tot de gedachte:
Dit kan je niet individueel uitvoeren, niet op werknemersniveau.
Dat zijn er gewoon waarschijnlijk te veel.
Dus je moet iets doen op basis van de loonsom en dat is per definitie ongericht.
Dat is per definitie ook fraudegevoelig.
Dat is per definitie niet een tailormade oplossing.
Maar gegeven de omstandigheden, is het wel het enige wat we kunnen doen.
In zo'n brainstormsessie kwamen we op:
Kunnen we niet op basis van de loonsom van een bedrijf een bedrag overmaken?
'Nou ja, gaan we naar kijken.'
De UWV heeft een weekend in een kamer gezeten...
en gekeken, van: wat kan er in de systemen?
En als we het heel simpel, heel dom, heel plat zouden doen, dan zou het kunnen.
Maar ze zeiden tegen mij: Jij moet de verantwoordelijkheid nemen...
want het risico is wel heel groot dat ermee wordt gefraudeerd...
dat het onterecht wordt uitgekeerd.
Ik zeg: We kunnen niet anders, dus we gaan het gewoon doen.
Wat heel erg in mijn hoofd toen speelde, was wat ik in het begin van het gesprek zei:
Die ervaring uit de financieel-economische crisis.
Als je instapt, moet je vol instappen en moet je een grote bazooka neerleggen.
Dat je echt tegen de samenleving zegt:
Maakt u zich geen zorgen, wij zorgen ervoor dat de lonen worden doorbetaald.
De eerste budgettaire inschatting...
De eerste ronde zouden we drie maanden doen, want we wisten niet hoe lang het zou duren.
De budgettaire inschatting was... Een ambtenaar kwam met een wit gezicht mijn kamer in.
'Het kan wel 7 tot 10 miljard kosten.'
En toen zei ik: Ja, klopt precies, dat moet ook.
Want dat is ook de enige manier waarop het zou kunnen werken.
Want als het te klein en te lang...
Als ik drie maanden moet wachten als ondernemer en ik kan geen vakantiegeld betalen...
dan verlies ik ook het vertrouwen. -Ja. Maar dat betekent voor jou...
met jouw hele geschiedenis van fiscale prudentie en weet ik veel wat nog meer...
Dat is wel heel snel schakelen.
Dus roepen tegen een bezorgde ambtenaar 'hoe meer hoe beter', in zekere zin.
Ja, maar vanuit de overtuiging en ook wel de ervaring...
dat als je hier op beknibbelt, dat je het psychologische effect niet bereikt.
En daar ging het om. -Daar ging het om.
Het ging over: als je als overheid zegt 'alles staat stil, alles moet plat'...
en je tegelijkertijd zegt tegen ondernemers 'zoek het maar uit'...
dan weet je dat er paniek, onrust en chaos gaat ontstaan. Dat wil je voorkomen.
De enige manier waarop dat kan, is dat je de zekerheid, van...
'Kan ik mijn huur betalen? Kan ik mijn gas, water en licht betalen en eten kopen?'
Dat je dat regelt.